جامعه ایرانی توان ترمیم خود را به مدد «سرمایه‌های اجتماعی» دارد

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات:

جامعه ایرانی توان ترمیم خود را به مدد سرمایه‌های اجتماعی‌اش دارد

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات با اشاره به بی‌اعتمادی شکل گرفته در جامعه، بعد از حوادث اخیر در کشور گفت: به واسطه عمق تلخی این حوادث، جامعه امروز ما در نوعی شوک به سر می‌برد اما تجربه نشان داده که جامعه ایرانی این پتانسیل را دارد تا به مدد سرمایه‌های اجتماعی‌اش، خود را از نو ترمیم کند.

به گزارش روابط عمومی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، «هادی خانیکی» در نشست دوره آموزشی «روزنامه نگاری اقتصادی مسئله محور» که به میزبانی پارلمان بخش خصوصی مشهد برگزار شد، به تحلیل شرایط موجود ایران پرداخت و عنوان کرد: اتفاقی که بعد از شهادت سردار سلیمانی رخ داد، بی نظیر بود و لایه های زیرین جامعه را نیز تکان داد. آنچه در مراسم تشییع این سردار شهید شاهد بودیم، رفتاری بود که یک جامعه با قهرمانان، اسطوره ها و سرمایه نمادین خود دارد. موضوعی که حتی دوستان و دشمنان کشورمان را نیز شگفت‌زده کرد. در واقع این اتفاق و نوع مواجهه با آن، فرصت و مجالی ارزشمند را شکل داد تا اعتمادی که از جامعه در اتفاقات آبان ماه ضربه خورده بود، ترمیم شود. اما متاسفانه حوادث بعدی(سقوط هواپیمای اوکراینی و درگذشت جمعی از هموطنان در کرمان) به واسطه تلخی فراوانی که داشتند، بار دیگر جامعه را به سمت چندقطبی شدن پیش برد و اندوخته بزرگی که از نظر سرمایه اجتماعی ایجاد شده بود، از دست رفت.

وی توضیح داد: تعریف کلاسیکی که از بحران ها وجود دارد، آن ها را «فرصت های پُرخطر» توصیف می کند. همین حادثه تلخ سقوط هواپیما را در نظر بگیرید، اگر با آن به درستی برخورد می شد، می توانست شرایط را به گونه‌ای دیگر رقم بزند.

خانیکی تاکید کرد: اهالی رسانه باید جامعه شناسی و روانشناسی داغ دیدگی را بدانند. در جایی می‌توان حتی برای جامعه ای که به اخبار بد عادت کرده نیز اعتماد ایجاد نمود. به هر رو، باور داریم که جامعه ایرانی توان و پتانسیل ترمیم خود را به مدد سرمایه های اجتماعی‌اش دارد و این موضوع را در مووع شهادت سردار سلیمانی شاهد بودیم.

وی در بخش دیگری از اظهارات خود به کرختی اشاره کرد که جامعه امروز بدان مبتلا شده و از نقش رسانه‌ها در مواجهه با وضعیت موجود، چنین گفت: البته اتفاقات تلخ اخیر به نوعی جامعه را از این وضعیت خارج کرد و شهادت سردار سلیمانی، سقوط همواپیمای اوکراینی و... به مسئله اصلی مردم تبدیل شد چرا که وجدان عمومی نسبت به وقایع پیش آمده حساس گردید و خود را موظف به واکنش دید. اما در ایجاد واکنش به این اتفاقات، رسانه ها نیز زمینه‌هایی (کانسپت) را فراهم کردند تا به نوعی خبرها در اصطلاح خبرتر شدند.

  

* تاثیر مهم اعتماد اجتماعی بر مولفه های اقتصادی

مدیر گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی از «سرمایه اجتماعی» به عنوان مفهومی مهم در عرصه روزنامه نگاری یاد کرد و افزود: این مولفه از حوزه جامعه شناسی به عرصه های دیگر نظیر اقتصاد وارد شده است مطلوب نبودن وضعیت سرمایه اجتماعی بدان معناست که اعتماد به نهادهای مدنی، اجتماعی و... در حال کاهش است. در نتیجه امید به آینده و هراس نسبت به روزهای پیش رو، افزون می شود.

وی تاکید کرد: بیش از صد سال است که به این موضوع توجه شده است؛ بحث سرمایه اجتماعی در مفهوم ساده آن است که فرد احساس کند در جامعه حمایت می شود، تنها نیست اما باید ببینیم چرا سرمایه اجتماعی در ایران رو به کاهش گذاشته است؟

خانیکی یادآور شد: در جامعه ای که سوء ظن در آن بالاست و سرمایه های اجتماعی تحلیل رفته اند، سرمایه گذاری اقتصادی نیز زمینه ای برای شکل‌گیری نمی بیند. نکته اینجاست که چه چیزی میتواند همبستگی و اعتماد و امید را تامین کند و سرمایه های اجتماعی را ترمیم نماید؟ یک سوی آن مجموعه ای از قوانین و مقررات است که پشتیبانی کننده حقوق آحاد جامعه باشند و بخشی دیگر نیز متوجه هنجارها و ارزش ها است.

وی خاطر نشان کرد: وقتی که زمینه بی اعتمادی به حکومت، به تغییرات اقتصادی و... ایجاد شود؛ هیچ کاری انجام نمی توان پیش برد و امور مختلف گره می خورند. یک تفسیر اجتماعی از اقتصاد وجود دارد و آن اثرگذاری اعتماد اجتماعی بر مولفه های این بخش است. برای نمونه اگر این تصور در جامعه شکل بگیرد که بانکی قرار است ورشکسته شود؛ این اتفاق رخ خواهد داد. این موضوع تحت تاثیر افکار عمومی رخ می دهد. مهم است که مولفه های اجتماعی را به عنوان کانتکست(زمینه) در عرصه های مختلف بشناسیم.

این استاد دانشگاه از «تغییر نگرش ها» به عنوان موضوع مهم دیگری یاد کرد که رسانه ها و اهالی آن باید بدان توجه کنند و تصریح کرد: پیشی گرفتن شاخص های مادی بر ارزش های معنوی و نگاه فردی بر رویکردهای جمعی نوعی تغییر نگرش به شمار می آید.

وی نقبی به سلسله پیمایش های «ارزش‌ها و نگرش های ایرانیان» به عنوان طرحی ملی زد و متذکر شد: در سال 1379 و در دولت اصلاحات طرح مذکور کلید خورد و در پیمایش مذکور مولفه هایی نظیر میزان امید به آینده، احساس امنیت و اعتماد اجتماعی و اعتماد همبستگی و... ابتدا تعریف و سپس مرد سنجش قرار گرفت. دو مرحله از این پیمایش در دولت اصلاحات انجام شد و سپس در دولت احمدی نژاد متوقف گردید. آغاز دوباره طرح مذکور در دولت روحانی بود که در آن اعتماد به آینده، تصویری که شهروندان ایرانی از خود و دیگران دارند، همبستگی، مشارکت و نگاه قومی مورد سنجش قرار گرفت. این تحقیق نشان می دهد ه در مسیر تغییرات اجتماعی شاهد تغییردر نگرش ها به ویژه در چارچوب بنیان خانواده هستیم. این بدان معناست که اقتصاد و بسیاری دیگر از مولفه ها را بدون توجه به خانواده نمی توان درنظرگرفت.

وی در توضیح روند تغییر نگرش در کانون خانواده ایرانی گفت: تغییر مهمی که رخ داده، دموکراتیک‌تر شدن خانواده ایرانی است. در سال 53، قریب به 72 درصد تصمیمات با نقش مطلق پدر و یا مرد در خانواده انجام می گرفته اما در سال 83 این میزان به 42 درصد رسیده و نقش زنان و فرزندان در تصمیم گیری های خانواده ارتقا یافته است.

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ادامه داد:توامان در خانواده ایرانی نقش زنان و فرزندان نسبت به گذشته بیشتر شده است. این پیمایش روایت های مهمی را در دل خود جای داده است. به استناد یکی دیگر از نتایج مهم آن، ارزش ها در ایران فردی تر و مادی تر شده اند. البته اگر درست با آن برخورد شود الزاما به معنای غیرجمعی شدن یا غیر معنوی شدن نخواهد بود.

وی توضیح داد: مادی تر بدان معناست که هر کسی کاری انجام می دهد (ولو کاری خیر)، می خواهد نتایج مادی و اثرات آن عمل را مشاهده کند. فردی تر شدن نیز یعنی هر عضو جامعه بیشتر در پی نفع خود است؛ به طور مثال، حتی شرکت کردن یک فرد در انتخابات نیز با این انگیزه انجام می گیرد که نتیجه آن در زندگی او موثر است.

*سرمایه اجتماعی، پشتوانه مهم کنش های اجتماعی و اقتصادی

خانیکی از «پیمایش سرمایه اجتماعی کشور» به عنوان دومین طرحی اشاره کرد که در حوزه ملی انجام گرفته و گفت: وقتی اعتماد وجود داشته باشد، سرمایه گذاری انجام می گیرد، زمانی که امید به آینده وجود داشته باشد، سپرده گذاری صورت می پذیرد، وقتی احساس امنیت و اعتماد به صداقت وجود باشد هزینه های کار اجتماعی کاهش پیدا می کند و... اما اگر اعتماد ضربه خورد، هزینه های سرمایه گذاری بالا می رود.

وی اظهار کرد: تبلیغات بازرگانی هم بر مولفه سرمایه اجتماعی تکیخ دارد. وضعیت فروش کالا در جامعه ای که تبلیغات را وسیله ای برای ارائه جنس بنجل می داند با جامعه ای که تبلیغات را ابرازی برای راهنمایی مشتری تلقی می کند، متفاوت است. رویکرد اول می تواند اعتمادها را مخدوش کند.

وی افزود: سرمایه اجتماعی پشتوانه مهم کنش اجتماعی و اقتصادی است. در دولت روحانی دو گام مهم برای انجام بررسی ها در حوزه سرمایه های اجتماعی طی سال های 94 و 97 برداشته شد. سرمایه اجتماعی در این طرح ها، در قالب سه سطح بررسی شد: اینکه ایرانی ها، هموطنان خود را چگونه می‌بینند؟ به کدام نهادها اعتماد بیشتری وجود دارد؟ و همچنین میزان اعتماد افراد به خود و گروه‌های کوچک چگونه است؟ نتایج هر کدام از این طرح ها، ما را به شمل تغییرات صورت گرفته در جامعه ایرانی رهنمون می کند.

مدیر گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی در بخشی دیگر از سخنان خود بر ضرورت توجه رسانه های اقتصادی به مولفه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... در پوشش اخبارشان اشاره و تاکید کرد: توامان لازم است «زمینه»، «سرمایه اجتماعی و تغییرات آن» و «تغییر ارزش ها و نگرش ها»، را برای پرداختن به حوزه رسانه و فناوری های مرتبط با آن مورد توجه قرار دهیم.

* رسانه ها باید در مسیر معتبرسازی خود گام بردارند

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات در ادامه بحث خود از نقش رسانه‌ها در اعتمادسازی برای حوزه های مختلف نیز سخن گفت و متذکر شد: رسانه های ما باید نگرانی ها و ترسِ مجاری رسمی و سازمان ها و نهادها را از ارتباط گیری با خود کم کنند. رسانه باید در مسیر معتبرسازی خود گام بردارد البته نه با ایجاد ترس، بلکه با شکل دهی یک احساس نیاز. یعنی اگر رسانه معتبر نباشد و کار خود را به موقع انجام ندهد، جامعه به نوعی خلاء دچار می شود، در نتیجه همه ارکان برای کمک به اعتباربخشی آن بکوشند. باید این نگاه ایجاد شود که مرجعی اگر خبر خود را دیر منتشر می کند؛ اولین لطمه متوجه سیستم و دستگاه خودش است.

خانیکی خاطر نشان کرد: ارتباط و ارتباطات از جایی آغاز می شود که قدرت دیدن و قدرت شنیدن را افزون کنیم. معمولا اشتباهی که به واسطه اثرگذاری شبکه های اجتماعی و مهارت ها رخ می دهد، ایجاد این تصور است که باید قدرت نوشتن و شنیدن را بالا ببریم، در حالیکه مهارت اصلی در خوب دیدن و خوب شنیدن است.

وی تاکید کرد: دیده و شنیده شدن امروز یک مسئله جدی برای انسان است. مسئله ای که به طور مضاعف و تحت تاثیر فناوری ها و رشد شبکه های اجتماعی، بزرگتر و مهم تر می شود.

این استاد دانشگاه گفت: معتقدم که «مساله محور بودن» در ارتباطات و روزنامه نگاری اقتصادی دارای اهمیت زیادی است. خبرنگاران و روزنامه نگاران در ارائه تحلیل های اقتصادی خود باید فراتر از بعضی موضوعات نظیر مشکلات اقتصادی و بیکاری حرکت کنند و به دنبال تغییرات و عوامل ریشه ای باشند. روزنامه نگاری یک حرفه است که در «زمینه» عمل می کند. فرقی ندارد؛ به جای روزنامه نگاری پزشکی و یا هر حرفه دیگر را بگذارید؛ در همه آن ها زمینه اجتماعی مهم و حائز اهمیت است.

وی در ادامه از گروه های مرجعی سخن گفت که به استناد تحقیقات، جامعه به آن ها اعتماد دارد و اگر وجهه آن ها تخریب شود، بی اعتمادی اجتماعی تشدید می گردد و توضیح داد: براساس مطالعات انجام شده، معتبرترین گروه های اجتماعی به ترتیب معلمان، کارگران، پزشکان و در نهایت اساتید دانشگاه هستند. اگر اعتماد به هر یک از این گروه ها به هر دلیلی تضعیف شود، فروپاشی اعتماد جامعه رقم می خورد. برای نمونه اگر وجهه پزشکان به واسطه عدم استفاده از دستگاه کارتخوان تخریب شود، شاید یکی از تبعات آن پرهیز مردم از مراجعه به اطبا باشد چون زعم آن دارند که پزشک فقط به دنبال کسب درآمد است. نتیجه کلی این رویکرد کاهش بهداشت و سلامت در جامعه خواهد بود.

 در ادامه این نشست خبرنگاران و حضار به طرح سوالات خود پرداختند و خانیکی نیز به آن ها پاسخ گفت. یکی از موضوعات مطرح شده بحث انتقال آب دریای عمان به خطه خراسان رضوی بود که این عضو کمیته ملی ریشه‌یابی سیلاب در پاسخ به آن بیان کرد:   گروهی به نام آینده بان در 5 سال گذشته با جمع نظر نخبگان، 100 مسئله مهم کشور را مشخص کرده است. در همه این مسائل آب اولویت نخست و یا دوم کشور بود؛ چرا که بی آبی و یا پدیده های مخربی نظیر سیلاب بلافاصله روی سایر بخش ها اثر می گذارند و این اثر فقط در حوزه طبیعی نیست. جامعه کم آب جامعه ای است که نزاع های قومی در آن صورت می گیرد و عطش مصرف نیز در آن رو به فزونی می گذارد.

وی افزود: براساس تحقیقی که صورت گرفت، وقتی از نبود آب در سال های بعد صحبت می شود، افزایش میزان مصرف آب را در جامعه شاهد هستیم. به همین دلیل مسئله آب و نقش آن در اقتصاد و ارتباطات جدی است و رسانه ها نیز باید با نگاهی ویژه به آن بپردازند.

*لزوم آموزش تخصصی رشته خبرنگاری و ارتباطات در مشهد

خانیکی در بخشی دیگر از سخنانش به لزوم ایجاد رشته خبرنگاری و ارتباطات در مراکز آکادمیک مشهد اشاره کرد و بر توسعه آموزش ها در این حوزه تاکید نمود و گفت: آموزش ارتباطات در استان خراسان و مشهد که یکی از کانونه ای مهم این حوزه به شمار می آید، از گذشته مورد تاکید و پیگیری ما بوده است اما متاسفانه پاسخی از سوی مسئولان دانشگاهی نگرفتیم.

وی افزود: به رغم این خلاء، سایر نهادهای آموزشی و تشکل های مختلف در این استان می توانند مجدانه امر آموزش در این حوزه را پیگیری کنند. انجمن مطالعات فرهنگی، دفتر خراسان خود را تشکیل داده و می تواند این کار را با همکاری اتاق بازرگانی انجام دهد و دانشگاه ها و مراکز علمی هم پای کار بیایند البته که نباید نگاه به این جنس اقدامات کوتاه مدت باشد.

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات در پاسخ به سوالی درخصوص ارتباط روابط عمومی سازمانها و نهادها با خبرنگاران و محدودیت روابط عمومی ها در ارائه اخبار دقیق به رسانه ها، گفت: روابط عمومی و رسانه نمی توانند منهای یکدیگر کار را از پیش ببرند؛ اینکه روابط عمومی تنها یک بوق تبلیغاتی برای سازمان خود باشد اثرگذار نخواهد بود. روابط عمومی امری دوطرفه و گفتگویی است و مسئولان سازمان ها باید این مسئله را درنظر بگیرند. از طرفی، رسانه ها باید ترس دست اندرکاران رسمی از ارتباط با خود را کم کنند.

خانیکی اشاره ای نیز به مسئولیتهای اجتماعی پارلمان بخش خصوصی داشت و گفت: اتاق مشهد فراتر از اقتصاد به زمینه های اجتماعی، فرهنگی و توسعه ای توجه دارد. این تشکل بزرگ اقتصادی با مطالعاتی که انجام داده، در شناخت اقتصاد توسعه ای ایران و در پیوند دادن بین مسئله اقتصاد و تولید با مقوله فرهنگ و اجتماع پیشگام بوده است. توامان فعالیت های جامعه یاوری خراسان نیز رسالت های اتاق مشهد در حوزه مسئولیت های اجتماعی را محقق کرده است که از جمله آن می توان به مدرسه سازی و شناسایی و حمایت از نخبگان در مناطق محروم استان اشاره کرد.

وی خاطر نشان کرد: دفتر پژوهش هاي اقتصاد و توسعه اتاق مشهد نیز مطالعات تاریخی ارزشمندی را در حوزه اقتصاد کشور به انجام رسانده که منابعی ارزشمند برای محققان در حوزه های اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و اقتصادی است.

این استاد دانشگاه نقبی نیز به جایگاه «خراسان» در تربیت نخبگان در طول تاریخ داشت و عنوان کرد:  در تاریخ معاصر ایران آغازهای مهم و موثری از این استان شکل گرفته است. اگر در ایران بخواهید نقش و تاثیر روزنامه نگاری محلی را در سطح ملی ببینید، حتما باید به سراغ ملک الشعرای بهار بروید. او چهره ای فراتر از شاعر بود و یک کنشگر سیاسی، علمی و ادبی به شمار می آمد که از طریق ورود به عرصه روزنامه نگاری بیشترین تاثیر را را بر جامعه خود داشت.

خانیکی با اشاره به نام های برجسته ای که از این خطه در عرصه ارتباطات و روزنامه نگاری ایران فعالیت داشتند و خوش درخشیدند، متذکر شد: خراسان دارای ظرفیت فرهنگی والایی بوده و بخشی از فرهنگ کشورمان را سامان داده است و بخشی از فرهنگ اسلام نیز به شمار می آید. به تبع این ظرفیت ها، مفاخر بزرگی نیز در این منطقه پرورش یافته اند.

این گزارش حاکیست؛ در ابتدای این نشست «غلامرضا عطایی»، سرپرست روابط عمومی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی در سخنانی گفت: پارلمان بخش خصوصی استان در راستای همکاری با رسانه ها و در عمل به مسئولیت های اجتماعی خود، اقدام به برگزاری سلسله دوره های آموزشی برای خبرنگاران و اصحاب رسانه کرده است و امروز پذیرای نظرات و دیدگاه های میهمانان و مدرسان درباره این قبیل دوره های آموزشی و غنابخشی به آن ها هستیم.

وی خاطرنشان کرد: در دوره جدید فعالیت اتاق بازرگانی خراسان رضوی، با تشکیل یک اتاق فکر، به دنبال استفاده از نظرات کارشناسانه اهالی رسانه در عرصه های مختلف هستیم.