چاره‌جویی برای چالش‌های بخش کشاورزی در دوران خشکسالی

در دبیرخانه شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی خراسان رضوی بررسی شد:

چاره‌جویی برای چالش‌های بخش کشاورزی در دوران خشکسالی

در هشتمین جلسه شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی خراسان رضوی، وضعیت منابع آبی استان، چالش های ناشی از خشکسالی و راهکارهای موجود برای سازگاری با کم آبی بررسی شد.

به گزارش روابط عمومی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاروزی خراسان رضوی، «علی اکبر لبافی»، رئیس این دبیرخانه در این جلسه گفت: در جلسه اخیر شورای گفتگو مقرر شد با توجه به کاهش شدید بارندگی در استان و در پیش داشتن خشکسالی، راهکارهایی برای شرایط موجود ارائه دهیم تا بدانیم چه باید کرد که شرایط آبی از وضعیت موجود نامساعدتر نشود.

وی با اشاره به مشکلات گازی صنایع فولادی و سیمانی استان در زمستان پارسال اظهار کرد: صنایع سیمانی و فولادی در فصل زمستان باید از سوخت جایگزین استفاده کنند؛ اما برخیها مشعل لازم برای استفاده از سوخت جایگزین را ندارند و در این شرایط تولیدشان متوقف می شود. این مشکلات در حوزه صنایع به ویژه صنایع معدنی وجود دارد و امسال مشکلات مضاعف شد و از ابتدای امسال شاهد مشکل شدید خشکسالی هستیم. از طرفی، این اتفاق به دلیل عدم تامین برق، تاثیر زیادی بر صنایع میگذارد و در بسیاری از واحدهای صنعتی هم اکنون برق قطع میشود و صنایع را دچار مشکل کرده است.

لبافی تصریح کرد: در جلسه شورای گفتگو مقرر شد با توجه به خشکسالی، مشکلات حوزه تامین آب و بخش کشاورزی را بررسی کنیم و بر همین اساس، موضوع را به دستگاه های اجرایی مرتبط و بخش خصوصی منعکس نمودیم تا موضوعات و پیشنهادات را به ما اعلام کنند. بر همین اساس، دفتر کشاورزی اتاق مشهد تحقیقی انجام داده و قرار است در این نشست ارائه نمایند تا در نهایت راهکارهای موجود برای خسارت کمتر را جمع بندی و در جلسه شورای گفتگو مطرح کنیم.

*کاهش 57درصدی بارندگی در خراسان رضوی

در ادامه تریبون در اختیار شهرام عیدی زاده، سرپرست دفتر کشاورزی اتاق مشهد قرار گرفت. او در تشریح وضعیت آبی ایران در منطقه گفت: منطقه خاورمیانه و ایران در یکی از آسیب پذیرترین نقاط دنیا به لحاظ آبی قرار گرفته اند. از طرفی، عدد سرانه آب تجدیدشونده در کره زمین بحران کنونی آب برای ایران را نشان میدهد. پیش بینی شده تا سال 1420 همانطور که جمعیت کشور در حال افزایش است، سرانه آب تجدیدشونده نیز با شیب تندی کاهش یابد

وی درباره وضعیت دشت های خراسان رضوی از نظر آبی گفت: 34 دشت از 37 دشت خراسان رضوی در حالت بحرانی و ممنوعه برداشت از آب های زیرزمینی قرار دارند. میزان کاهش بارندگی در خراسان رضوی 57 درصد نسبت به سال گذشته بوده است.

عیدی زاده بیان کرد: خراسان رضوی با متوسط کسری مخازن 1028 میلیون مترمکعب در بلندمدت بیشترین کسری مخازن را در بین استان های کشور دارد. الگوی مصرف آب استان نشان می دهد 84.4درصد در بخش کشاورزی 10.3درصد در بخش شرب و بهداشت. 1.4درصد در بخش صنعت و 3.8 در بخش خدمات مصرف می شود.

وی ادامه داد: از نوع آبی که در این بخش ها استفاده می شود، 63 درصد مربوط به چاه ها، 19 درصد از منابع آب قنات و 18 درصد از چشمه است.

سپرست دفتر کشاورزی اتاق بازرگانی خراسان رضوی در توضیح مهم ترین چالش های مدیریت آب استان عنوان کرد: آب و هوای خشک با حجم آب تجدیدپذیر کم و دامنه زیاد تغییرات بارندگی، ناهم‌خوانی توسعه استان با ظرفیت های زیست محیطی و آبی، بیشتر بودن حجم آب برداشتی نسبت به منابع آب تجدیدپذیر، روند فزاینده کاهش آب سطح زیرزمینی، بدمصرفی و اسراف در منابع، روند فزاینده مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به مشهد، فقدان توجیه اقتصادی برای مدیریت رفتار مصرف کنندگان و ضعف انگیزه سرمایه گذاران در این حوزه و... از جمله چالش های موجود است.

عیدی زاده متذکر شد: با توجه به موارد بحرانی موجود در استان، راهکارهایی برای جلوگیری از نامطلوب تر شدن شرایط میتوان ارائه داد. نخست اینکه، نظر به مصرف 85 درصدی منابع آب استان در بخش کشاورزی، باید به سمت تعادل بخشی مصرف در این حوزه برویم. اقدامات سند سازگاری با کم آبی استان در سال 98-99 نشان میدهد که در سال آبی گذشته 369 میلیون مترمکعب صرفه جویی در منابع آب زیرزمینی صورت گرفته است اما این سند سازگاری باید بهره وری آب کشاورزی را ارتقا دهد زیرا تا زمانی که این ارتقا صورت نگیرد، مصرف آب همچنان بالاست.

وی گفت: دفتر کشاروزی اتاق مشهد در دو سال اخیر پیرو تفاهم نامه رئیس اتاق ایران و وزیر جهاد کشاورزی، نکاتی پیرامون ارتقا بهره وری در حوزه کشاورزی استخراج نموده است؛ توسعه سامانه های نوین آبیاری، اصلاح و بهبود روشهای آبیاری سطحی و سنتی، به زراعی و به باغی، تجارت و بازار، توسعه کشاورزی حفاظتی، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی (افزایش فرآوری محصولات)، بهبود و توسعه مکانیزاسیون، اصلاح الگوی کشت برای دستیابی به حداکثر بهره وری آب، مصرف بهینه نهاده ها در حوزه دام و طیور و توسعه آبزی پروری و... از جمله نکاتی است که باید به آنها توجه نمود.

سرپرست دفتر کشاورزی اتاق مشهد یادآور شد: در حوزه تجارت و بازار، براساس ماده 32 قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی موظف به پرداخت پاداش افزایش بهره‌وری است که این اتفاق هم اکنون نمی افتد. در حوزه کاهش ضایعات محصولات کشاروزی نیز با توجه به ضایعات 30 درصدی محصولات این بخش، لازم است اقدامی جدی برای بهبود این وضعیت صورت گیرد.

وی در توضیح سایر راهکارها برای بهبود وضعیت موجود اظهار کرد: تعادل بخشی آب های زیرزمینی یکی از راهکارهاست که این موضوع مستلزم توجه به برنامه های هر دشت است. به طور مثال برای دشت نیشابور اولویت ها را مشخص نمودیم و میتوان با حضور کشاورزان و تشکل ها و دستگاه های ذی ربط اولویت ها را تعیین کرد.

عیدی زاده افزود: موضوع آب مجازی یکی دیگر از راهکارهاست. باید فرهنگ کشت را تغییر دهیم. میزان آبی که برای کشت و برداشت هندوانه مصرف می شود با صادرات و سود این محصول تعادلی ندارد. موضوع دیپلماسی آب و سرمایه گذاری مشترک با کشورهای همسایه نیز از راهکارهایی است که به ویژه در ارتباط با افغانستان میتوان به آن توجه کرد.

*ضرورت افزایش بهره وری و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی

لبافی نیز بار دیگر ابراز کرد: در بحث کشاورزی برای بهبود وضعیت آبی دو رویکرد وجود دارد؛ افزایش بهره وری و کاهش مصرف آب.

رئیس دبیرخانه شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی استان یادآور شد: تامین آب از طریق پساب، توسط صنایع بزرگ در استان اصفهان صورت می گیرد. در استان ما چنین صنایع بزرگی جز یک تا دو مورد وجود ندارد و نمیتوان از این روش استفاده کرد.

وی گفت: باید به دو راهکار برسیم که بتوان در شرایط موجود ارائه کرد و هم مورد قبول دو بخش باشد و هم زمینه اجرا در کوتاه مدت و بلندمدت داشته باشد. ما با دو بحران مواجهیم؛ از طرفی کاهش علوفه برای دام را شاهدیم و اغلب دامهای داشتی به سمت کشتارگاه ها هدایت میشود. از طرفی باید مراقب باشیم که گندم برای تغذیه دام و طیور استفاده نشود و با کاهش میزان گندم مواجه نگردیم.

*خراسان رضوی، بحرانی ترین استان در زمینه منابع آب های زیرزمینی

غلامرضا ممدوحی، مدیر حفاظت از آب شرکت آب منطقه ای خراسان نیز در تشریح اقدامات انجام شده از سوی این شرکت گفت: خراسان رضوی بحرانی ترین استان در بخش منابع آب زیرزمینی است و با کسری مخزن بلندمدت، هر ساله دچار افت سطح این منابع بوده است. برداشت آب از منابع زیرزمینی دشت مشهد و نیشابور و... در سال 1347 ممنوع شد اما در همین دشت ها مجتمع فولاد بنا نهاده شد.

ممدوحی افزود: از سال 1384 طرحی به عنوان تعادل بخشی مصوب شد و از خراسان آغاز گردید و سپس در تمامی استان ها اجرا شد. در این طرح جلوگیری از اضافه برداشت و استقرار گروه های گشت و بازرسی و ... پیش بینی شد. در سال 1387 کنتور حجمی هوشمند آب و برق به کار گرفته شد و سهم استان ما 1200 کنتور بود. در آن زمان این کنتورها در بخش مه ولات و مشهد استفاده شد و سپس کنتورهای نسل 2 آمد و با این کنتورها بیش از 85 درصد چاه های کشاورزی برقی را مجهز نمودیم. زمانی خراسان به این عدد رسید که کل پیشرفت کشور 15 درصد بود. امروز هم بیش از 98 درصد چاه های کشاورزی برقی مجهز به کنتور هوشمند هستند.

وی تصریح کرد: اقدام دیگری که انجام شد، تجهیز کنتورها به تابلو فرمان برق بود. در مرحله بعد، در دو سه سال گذشته به روزرسانی کنتورها و مودم ها را در دستور کار قرار دادیم و امروز میتوانیم بدانیم که یک چاه در یک منطقه چه میزان آب مصرف میکند.

ممدوحی طرح سند سازگاری با کم آبی را یکی دیگر از اقدامات سال های اخیر در استان خواند.

*دو بحران در سال زراعی کنونی؛ خشکسالی و سرمازدگی

غلامحسین ساربان، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز با بیان اینکه از نظر آبی سال بسیار سختی را تجربه می کنیم که در 50 سال گذشته بی سابقه است، گفت: در سال زراعی جاری هم سرما و هم خشکسالی را داشتیم. 46 هزار هکتار از باغات استان هیچ میوه ای ندارد و از سرما آسیب دیده است. درختان بادام، زردآالو، شلیل، ه لو، گیلاس و گردو به شدت از سرما آسیب دیده است. در کنار این، آفات هم حمله می کنند و امراض و گرفتاری ها و حضور دلالان و واسطه ها برای محصولات باقیمانده را نیز شاهدیم.

وی افزود: برای اولین بار در 50 سال گذشته قیمت جو از گندم پیشی گرفته است. قیمت جو پارسال 1700 تومان بود و امسال به 6500 تومان رسیده است. یک میلیون و 200 هزار تن علوفه را در مرتع به خاطر آفات از دست داده ایم و آفات به باغات و مزارع حمله میکنند.

ساربان خاطرنشان کرد: در تولید گندم 55 درصد و در تولید جو 50 درصد کاهش محصول داشته ایم. امسال شرایط بسیار سختی داریم؛ قیمت کود 5 برابر افزایش یافته است. قیمت سم بین 215 تا 750 درصد افزایش یافته و قیمت کارگر نیز سه برابر شده است.

وی نقبی هم به وضعیت چاه های غیرمجاز کشاورزی زد و با انتقاد از عملکرد شرکت برق در برق رسانی به این چاه ها گفت:  1440 حلقه چاه غیرمجاز دارای برق هستند و در جلسه ای که برگزار شد، شرکت برق خواستار برخورد جهاد کشاورزی با این چاه ها شد. اما سوال اینجاست که وقتی چاه غیرمجاز است، چرا باید برق داشته باشد؟ چرا شرکت برق به آن چاه برق اختصاص داده است؟ این شرکت باید خود برق آن ها را قطع نماید.

ساربان تصریح کرد: اولین اقدامات ما در بخش کشاورزی، در حوزه به‌نژادی یا یوژنیک است و توفقاتی نیز در این زمینه داشته ایم؛ بر همین اساس، سال گذشته 13 تن و 800 کیلو گندم 12و  تن و 900 کیلو جو برداشت شد و این به خاطر تمرکز بر موضوع به نژادی است. نفوذ دانش در بخش کشاورزی بسیار مهم بوده و لازم است از تمامی ظرفیت ها استفاده کنیم. به طور مثال،  صدا و سیما لازم است در این زمینه همکاری نماید.

وی ابراز کرد: می توان با استفاده از یک مترمکعب آب در حوزه پسته و زعفران درآمد سرشاری داشت؛ این درحالی ست که پسته را به افغانستان می فروشیم و آن ها با قیمتی چندبرابر صادر می کنند. در بحث اصلاح الگوی کشت باید همه به ما کمک کنند.

معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: 60 درصد آب مصرفی بخش کشاورزی شور و نیمه شور است. در حوزه آبیاری تحت فشار، استان در حال کار است اما اگر به سمت آبیاری زیرسطحی برویم، به نتایج مطلوبی خواهیم رسید.

وی ادامه داد: در بحث اصلاح الگوی کشت نیاز به قانون گذاری داریم. باید اهرم اجرایی وجود داشته باشد تا بتوان در این زمینه به اهداف مدنظر دست یافت. باید برای جا انداختن این بحث قانون گذاری لازم صورت گیرد زیرا بدون الزام قانونی، این کار شدنی نیست.

ساربان خاطرنشان کرد: افغانستان از 1200 هکتار زمین حاصلخیز در مجاورت مرزهای ما با عمق آب 17 متر به خوبی استفاده کرد اما ما ورود نکردیم. این در حالی است که اگر ما از این فرصتها استفاده نکنیم، دیگر کشورها بهره میبرند. همانطور که امروز ترکمنستان در مرز ما اقدامات خوبی انجام میدهد.

وی با بیان اینکه در بحث استفاده از پساب کشاورزی دو پیشنهاد داریم، گفت: نخست اینکه پساب اینجا میتواند برای تولید 20 میلیون تن سنگ آهن صرف شود. دوم اینکه با این پساب 20 هزار هکتار جنگل چوب در مناطق جنوبی مشهد ایجاد کنیم تا در نهایت بهبود بارندگی را هم شاهد باشیم و تنفس گاه مطلوبی ایجاد گردد.

*احتمال افزایش چندبرابری قیمت نهاده های دامی داخلی

احمد داوطلب، مدیر امور دام جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز درباره مشکلات حوزه دامی استان گفت: در بحث تامین نهاده های دامی در سال گذشته مشکلات زیادی داشتیم. نیاز نهاده های وارداتی استان ما یک میلیون و 200 هزار تن بود و 520 هزار تن از طریق واردات به دست آمد. این میزان 40 درصد از نیاز 4 نهاده ما شامل جو، سبوس، ذرت و کنجاله ها بود. این موضوع فشاری بر نهاده های تولید داخل وارد کرد و کارخانجات خوراک دام و گاوداریها ذرت داخلی و جو و سایر علوفه ها را در سبد خود ببیشتر قرار دادند و باعث شد نهاده های داخلی بعد از فصل برداشت، در نیمه دوم سال افزایش قیمت چندبرابری داشته باشند.

وی افزود: امیدوار بودیم در سال جدید بخش دام سبک که در نیمه دوم پارسال بیشترین ضرر و زیان را دیده بود، در فروردین ماه از مراتع استفاده کنند و سهم نهاده کمتری بگیرند اما به دلیل خشکسالی از اسفندماه، نهاده ای که دام سبک مصرف میکرد افزایشی 50 درصدی در تقاضا داشت. در زمستان 8 کیلوگرم کنسانتره به ازای هر راس توزیع میشد و در فصل بهار این مقدار، پاسخگوی نیاز نیست.

وی افزود: حدود یک میلیون تن علوفه ای که پارسال از مراتع تامین شد، در سال 1400 افت شدیدی پیدا کرده است. از طرفی، میانگین تخصیص نهاده ها در سال گذشته 49 هزار تن، در فروردین ماه 46 هزار تن و در اردیبهشت 86 هزار تن بود. اتفاقی که در توزیع و تخصیص افتاد خوب بود اما امکان تحویل این حجم در اردیبهشت ماه فراهم نشد و مقدار زیادی از این سهمیه هنوز توزیع نشده است. ما به دنبال افزایش توزیع این نهاده ها هستیم تا قیمت جو داخلی را به زیر 5هزار تومان برسانیم.

داوطلب تصریح کرد: در اردیبهشت ماه امسال، 92 میلیارد تومان هزینه برای خرید نهاده از سوی تشکلها صورت گرفت. ناگفته نماند که برای کشت علوفه برنامه به شهرستانها داده ایم و امیدواریم با کشتهای مخلوط بتوانیم بخشی از علوفه مورد نیاز را تامین کنیم.

وی خاطرنشان کرد: رفتن به سمت و سوی نگهداری از دام سبک و شتر میتواند در بهبود این وضعیت اثرگذار باشد. پیشنهاد و اولویت ما در گاو شیری این است که از واحدهای فعال و نیمه فعال برای تکمیل ظرفیت استفاده کنیم. ما در حوزه تامین یونجه و علوفه، شرایط حادتری نسبت به غلات داریم که باید در این زمینه به راهکارهایی که وجود دارد عمل کرد. در بحث قطع برق هم بهتر است دامداریها و مرغداریها بتوانند از انرژی خورشیدی استفاده کنند.

داوطلب گفت: تسهیلات خرید علوفه باید هر چه سریعتر اختصاص یابد زیرا اگر دیرتر این اتفاق بیفتد، به درد کسی نمیخورد.

لزوم استفاده از ظرفیت کشت فراسرزمینی

علیرضا کرباسی، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد نیز اظهار کرد: خشکسالی و تغییر اقلیم مساله ای است که باید با آن سازگار باشیم و در این راستا باید استراتژی بخش کشاورزی را مشخص نمود که آیا با امکانات موجود امکان تامین امنیت غذایی هست یا باید امنیت زیستی را هم مدنظر قرار داد؟ برآیند و نگاه ما این است که با وجود اقدامات خوبی که انجام شده، مصرف آب بسیار زیاد بوده است.

وی افزود: مهم این است که بدانیم برای چنین وضعیتی، در کوتاه مدت چه باید کرد. باید استراتژی خود را در زمینه مصرف آبهای موجود مشخص نمود. در دو سال اخیر واردات گندم و نهاده های دامی افزایش یافته است. این واردات ناگزیر است اما در کنار آن، باید استان دارای اختیارات استانی باشد و بتواند کشت فراسرزمینی را انجام دهد زیرا وضعیت کشورهای همسایه ما در زمینه آبی بهتر است.

کرباسی خاطرنشان کرد: بیشترین ارزش اقتصادی آب ابتدا در بحث شرب و سپس تجارت و صنعت است و کمترین ارزش در بخش کشاروزی است اما بیشترین مصرف مربوط به این بخش است. بنابراین باید یک تغییر استراتژیک داشته باشیم و با سطحی از تکنولوژی به آن دست یابیم.

وی ادامه داد: در بحث راهکارهای کوتاه مدت و بلندمدت باید تفکیک کنیم که مدیریت عرضه و مدیریت تقاضا در حوزه آب چگونه باشد. یکی از راهکارهای کاهش تقاضای آب، این است که دولت بودجه بگذارد و به اختصاص بیمه عدم کشت بپردازد. همچنین، اگر بخشی از موارد مربوط به به‌نژادی و بذرهای اصلاح شده را از طریق واردات تامین کنیم، میتوان نتایج بهتری را شاهد بود.

کرباسی درباره اصلاح الگوی کشت نیز ابراز کرد: این موضوع ده سال است که مطالعه میشود اما هنوز اجرایی نشده است؛ این موضوع باید هر چه سریعتر اجرایی گردد. همچنین میتوان کشاورزی قراردادی برای محصولات مورد نیاز را فعال نمود.

کریم فارسی، دبیر خانه کشاورز استان نیز گفت: گندمی وجود ندارد که برای آن برنامه ریزی کرد. سرمازدگی از تناژ محصولات کم کرده و کاهش بارندگی هم مزید بر علت شده است تا گندمی چندانی باقی نماند. باید امروز به این فکر کنیم که بحران کنونی را حل کنیم و متاسفانه در این زمینه پیشگیری هم نکرده ایم. سوال این است که بودجه ای که برای حل بحران گذاشتیم، کجاست؟

امیرمهدی مرادی، دبیر انجمن مدیران صنایع استان نیز گفت: در کشورهای همسایه چون پاکستان قیمت خرید تضمینی گندم 7هزار تومان ماست و وقتی قیمت گذاری مطلوبی در کشورمان صورت نمیگیرد، گندم توسط دلالان به پاکستان قاچاق میشود. باید برای جلوگیری از این موضوع به فکر چاره بود.

لبافی، در پایان این نشست گفت: برای عبور از وضعیت موجود به ویژه در حوزه کشاروزی و گرفتاریهای ناشی از خشکسالی، جمع بندی پیشنهادات مطرح شده را به شورای گفتگو ارائه خواهیم کرد. نکاتی مطرح شد که باید به صورت آنی و فوری در سال جاری پیگیری گردد و بر اختیارات استانی و مجوزهایی برای تهاتر با کشورهای همسایه در واردات خوراک دام تاکید داشته باشیم. در بحث تامین گندم نیز میتوان به موضوع واردات توجه کرد؛ در واقع، کاهش 55 درصدی برداشت گندم ناشی از سرمازدگی و خشکسالی، عدد سنگینی است و لازم است رویکرد وارداتی و تامین ارز مورد نیاز در این زمینه مورد توجه قرار گیرد.

وی افزود: در مجموع در دو قالب پیشنهادات استانی کوتاه مدت و پیشنهادات میان مدت یا طولانی مدت، جمع بندی نکاتی که مطرح شد را تهیه مینماییم و در شورای گفتگو ارائه خواهیم کرد.