آبیاری نوین، برگه برنده‌ای در خشکسالی

روش‌های نوین آبیاری، کاهش 14درصدی مصرف آب در کشاورزی خراسان رضوی را به دنبال داشته است

آبیاری نوین، برگه برنده‌ای در خشکسالی

در 31 سال گذشته از آغاز اجرای طرح آبیاری نوین با نام «آبیاری تحت فشار» در کشور، تنها 40درصد اراضی زراعی و باغی خراسان رضوی که قابلیت اجرای این طرح را داشته‌اند‌، به سیستم تحت فشار مجهز شده‌اند. کارشناسان کشاورزی علت اصلی کند بودن اجرای این طرح در مزارع را «خرده مالکی»، «تنظیم نشدن مدارهای آبی»، «محدودیت‌های اعتباری دولت» و « علاقه‌مندی کشاورزان به روش‌های سنتی» می‌دانند.

ﺑﯿﺶ از 80درﺻﺪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺤﺼﺎل ایران، در ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزی ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﯽرﺳﺪ و تنها 15درصد آن در بخش‌های صنعت و شرب صرف می‌شود که آن هم قابل بازگشت است. از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ، ﻣﯿﺰان راﻧﺪﻣﺎن و ﺑﺎزدﻫﯽ آب ﻣﺼﺮﻓﯽ در ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزی ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮده و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺳﻮم آن ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻧﻬﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه و ﻣﺎﺑﻘﯽ ﺑﻪدﻟﯿﻞ روش‌ﻫﺎی ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪ آﺑﯿﺎری ﺑﻪﻫﺪر ﻣﯽرود. راهکار استفاده بهینه از آب در بخش کشاورزی، استفاده از آبیاری مدرن است و همان‌طور که وزارت جهاد کشاورزی در برنامه ششم توسعه به آن اشاره می‌کند «باید اراضی آبی کشاورزی به سمت آبیاری مدرن برود».

آبیاری‌های نوین به شکل تحت فشار و به دو شکل کلی آبیاری قطره‌ای و بارانی انجام می‌شود. راندمان آبیاری بارانی تا 70درصد و آبیاری قطره‌ای تا 95درصد است؛ یعنی در سیستم آبیاری بارانی تا 30درصد و در آبیاری قطره‌ای تا 5درصد آب تلف می‌شود؛ در حالی‌که در آبیاری مزارع به روش سطحی حتی با انجام هزینه‌های گزاف و تسطیح اراضی راندمان آبیاری از 50درصد تجاوز نمی‌کند و در وضعیت سنتی که اکثر اراضی کشور ما به همین ترتیب آبیاری می‌شوند، این میزان حتی کمتر از 35درصد است. این بدین معنی است که اگر از روش‌های آبیاری بارانی و قطره‌ای استفاده نکنیم، 65درصد آب مزارع از بین می‌رود و با احتساب آب تلف شده در کانال‌های انتقال، میزان تلفات از میزان 75درصد نیز تجاوز می‌کند.

تجهیز 182هزار هکتار از اراضی خراسان رضوی به شیوه‌های آبیاری نوین

طرح آبیاری نوین با نام «آبیاری تحت فشار» از سال 1369 در کشور آغاز شده و به گفته محمدرضا اورانی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، در حال حاضر بالغ بر 182هزار هکتار از اراضی این استان به این روش مجهز شده است. او می‌گوید: خراسان رضوی دارای حدود 750هزار هکتار اراضی آبی زراعی و باغی است که با توجه به وضعیت مالکیت این اراضی، حدود 450هزار هکتار استعداد اجرای سامانه‌های نوین آبیاری را دارد و در حال حاضر 40درصد از این مقدار، به سیستم‌ آبیاری تحت فشار مجهز شده ‌است.

اورانی مهم‌ترین مانع برای تجهیز سریع مزارع خراسان رضوی به این سیستم را وضعیت خرده مالکی شدید می‌داند و ادامه می‌دهد: کیفیت پایین آب‌های استان به ویژه در مناطق جنوبی آن مانع دیگری است که در این مسیر وجود دارد. وی درباره استقبال کشاورزان و باغداران از روش‌های آبیاری نوین اظهار می‌کند: با توجه به نقش سامانه‌های نوین در افزایش بهره‌وری و استفاده بهینه از منابع آبی، کشاورزان و باغداران به استفاده از این روش‌ها تمایل دارند؛ اما متاسفانه خرده مالکی و تنظیم نشدن مدارهای آبی، مانع اجرای این طرح‌ها شده است. با توجه به اهمیت موضوع آب و استفاده بهینه از منابع آبی در امنیت غذایی، همه ساله اعتبارات بلاعوض برای اجرای این طرح‌ها از طرف دولت تامین می‌شود و با سهمی که از طرف متقاضیان پرداخت می‌شود، اجرای این طرح‌ها به‌طور مشارکتی در سطح استان انجام می‌شود.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی مهم‌ترین راهکار برای افزایش سطح استفاده از سیستم آبیاری نوین و قطره‌ای را حمایت از بهره‌برداران در اجرای این روش‌ها، آسان شدن مسیر استفاده از تسهیلات موجود، آموزش بهره‌برداران و ارائه نمونه‌های موفق به ویژه در ماه‌های کم آب سال می‌داند.

کاهش 14درصدی مصرف و افزایش 34درصدی بهره‌وری آب

طی سال‌های 1395 تا ،1398 اندازه‌گیری‌های میدانی مقدار آب مصرفی در 350 مزرعه و باغ برای 13 محصول عمده زراعی و باغی خراسان رضوی (شامل گندم، پنبه، چغندرقند، یونجه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، ذرت علوفه‌ای، هندوانه، کلزا، پسته، زعفران، سیب، انگور) انجام شد. نتایج نشان داد که میانگین آب مصرفی در روش‌های آبیاری سطحی و سنتی در این محصولات 7320 مترمکعب در هکتار با بهره‌وری آب 1.42 کیلوگرم بر مترمکعب و در روش‌های نوین آبیاری 6330 مترمکعب در هکتار با بهره‌وری آب 1.9 کیلوگرم بر مترمکعب است. به عبارت دیگر، اثربخشی کاربرد روش‌های نوین آبیاری در سطح مزارع و باغات خراسان رضوی مشتمل بر کاهش 14درصدی حجم آب مصرفی و افزایش 34درصدی بهره‌وری آب بوده است.

به اعتقاد سید ابوالقاسم حقایقی‌مقدم، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی میزان استقبال کشاورزان در سال‌های اول شروع طرح آبیاری تحت فشار، به دلیل نداشتن شناخت از مزایای این سامانه‌ها و همچنین ناموفق بودن برخی از پروژه‌ها، مطلوب نبود. او بیان می‌کند: با انجام اقدامات ترویجی مانند اجرای مزارع و باغات الگویی، دوره‌ها و جشنواره‌های ترویجی، به مرور زمان بهره‌برداران با قابلیت‌های مناسب این روش‌ها آشنا شدند و امروز اثربخشی و کارکرد مطلوب این سامانه‌ها به ویژه در شرایط خشکسالی مانند سال جاری چنان مشهود است که بسیاری از کشاورزان متقاضی طراحی و اجرای این سامانه‌ها در اراضی خود هستند.

حقایقی‌مقدم تاکید می‌کند: خوشبختانه به لحاظ فنی، طراحی و اجرای این سامانه‌ها مشکلی وجود ندارد. بیش از 90درصد لوله‌ها، لوازم، اتصالات و تجهیزات موردنیاز برای اجرای سامانه‌ها در کشور تولید می‌شود. همچنین مهندسان مشاور طراح و پیمانکاران مجری این سامانه‌ها با داشتن بیش از 30 سال تجربه بومی در کشور، از توان لازم برای اجرای طرح‌های بزرگ برخودارند.

محدودیت‌های اعتباری دولت مانع اجرای کامل طرح است

کارشناسان کشاورزی مهم‌ترین مشکلات در اجرای کامل طرح آبیاری تحت فشار را محدودیت‌های اعتباری دولت، برخی قوانین و دستورالعمل‌ها و برخی محدودیت‌های فنی می‌دانند و معتقدند در توسعه سامانه‌های نوین آبیاری برای دستیابی به اهداف طرح و اثربخشی مطلوب در ارتقاء بهره‌وری آب لازم است به این موضوعات توجه شود: عمر مفید سامانه‌های نوین آبیاری، گرایش و حمایت بیشتر از روش‌های آبیاری زیرسطحی به منظور حذف تلفات تبخیر و دستیابی به حداکثر بهره‌وری، دخالت نظرات و ملاحظات بهره‌بردار در طراحی و اجرای سامانه‌ها، لحاظ موضوع آیش در طراحی سامانه‌ها، اختصاص درصدی از کمک بلاعوض به آموزش، حذف مجریان و طراحان ناکارآمد، استاندارد بودن تجهیزات آبیاری (کیفیت لوازم) و خدمات پس از فروش آنها.

22درصد کم‌آبیاری ناخواسته در اراضی خراسان رضوی اتفاق می‌افتد

در خراسان رضوی میانگین نیاز خالص آبیاری محصولات کشاورزی (46 محصول زراعی و 36 محصول باغی) حدود 5000 مترمکعب در هکتار است و مقدار آب موردنیاز برای هر هکتار 9000 مترمکعب است که با توجه به اینکه آب تخصیصی به هر هکتار حدود 7000 مترمکعب در هکتار است، بنابراین حدود 22درصد کم آبیاری ناخواسته در استان داریم. با این تفاسیر، اجرای سامانه‌های نوین آبیاری علاوه بر کاهش آب کاربردی در مزرعه، با جبران بخش زیادی از کم آبیاری موجب افزایش عملکرد محصولات می‌شود.

اثربخشی سامانه‌های نوین آبیاری در سطح مزارع و باغات شامل: افزایش راندمان آبیاری، کاهش تلفات و توزیع یکنواخت آب، حفاظت از منابع خاک با تعدیل مصرف نهاده‌های تولید نظیر سموم و کودهای شیمیایی، افزایش بهره‌وری مصرف کود نیتروژن و کاهش آلودگی زیست‌محیطی، ارتقا بهره‌وری آب کشاورزی، تأمین امنیت غذایی، تسکین مشکلات ناشی از بحران کم آبی، کاهش تبعات محیطی و اجتماعی خشکسالی‌ها، محرومیت‌زدایی و حمایت از اقشار مولد جامعه است.

علت مخالفت برخی با روش‌های نوین آبياري چیست؟

اجراي هر طرحي در بخش‌هاي مختلف،‌ موافقان و مخالفاني دارد؛ اين موضوع درباره طرح آبياري تحت فشار هم صدق مي‌كند.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی درباره مطالبی که در مخالفت با توسعه روش‌های نوین آبیاری گفته می‌شود، تصريح می‌کند: مشابه هر فناوری دیگری، تجربیات ناموفقی نیز در به‌کارگیری سامانه‌های نوین آبیاری وجود دارد. بررسی دلایل تجربیات ناموفق می‌تواند در تعیین مسیر مدیریت آب کشاورزی رهیافت‌های ارزشمندی داشته باشد. شواهد نشان از این دارد که در مواقعی که سامانه‌های نوین آبیاری با تلفات آب یا راندمان کم همراه هستند، مشکل بیش از آن که به دلیل ماهیت سامانه باشد، به دلیل بهره‌برداری غیراصولی از آنها است. ازاین‌رو، همسو با توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، باید برای آموزش و نظارت بر بهره‌برداری از سامانه‌ها، تدبیر جدی اندیشیده شود.

حقايقي‌مقدم اضافه می‌کند: افزایش سطح زیر کشت به دلیل اجرای این سامانه‌ها، یکی دیگر از انتقادات است؛‌ اما در خراسان رضوی سطح زیر کشت نه تنها افزایش نیافته، بلکه در ده سال گذشته مرتب در حال کاهش است. افزایش سطح زیر کشت بایستی با تحویل حجمی آب و نظارت بر برداشت از منابع زیرزمینی کنترل شود. برنگشتن آب به منابع زیرزمینی یکی دیگر از انتقادات در اجراي اين طرح است. در طراحی سامانه‌های نوین آبیاری آبشویی املاح اضافی خاک با توجه به کیفیت آب و تحمل به شوری گیاه در نظر گرفته می‌شود؛ اما یکی از مزایای این سامانه‌ها کاهش تلفات عمقی آب در خاک است. نمی‌توان با صرف انرژی، آب را از اعماق زیاد به سطح زمین برای آبیاری استخراج کرد و آن‌گاه برای تغذیه سفره، به خارج شدن بخشی از آن از دسترس گياه اجازه داد.

علاقه‌مندی کشاورزان به روش‌های سنتی

علی‌اکبر پورسلطانی، کارشناس مسوول پروژه‌های آبیاری نوین سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی درباره مهم‌ترین موانع استفاده از روش‌های آبیاری نوین مي‌گويد: کیفیت نامناسب و شوری آب و خاک، خرده مالکی شدید و پراکندگی قطعات زراعی و باغی هر کدام از مالکان، تفاوت در سطح دانش و اطلاعات کشاورزان برای ایجاد تفاهم در اجرای این طرح‌ها، مسن بودن تعدادی از کشاورزان و علاقه‌مندی آن‌ها به استفاده از روش‌های سنتی و تامین هزینه استخر ذخیره آب توسط کشاورز از موانع اجرای طرح‌های آبیاری نوین است. علاوه بر این، تحميل هزینه خط انتقال برق سیستم به كشاورز و نبود تسهیلات بانکی با کارمزد مناسب در این زمینه از ديگر موانع به شمار مي‌رود.

اما با همه كم و كاستي‌هاي اعتباري و تسهيلاتي در اجراي اين طرح، اقداماتي هم از سوي دولت انجام مي‌شود. به گفته پورسلطانی،‌ دولت هر ساله به ازای هر واحد سطح برای روش‌های مختلف آبیاری تحت فشار و کم‌فشار مبلغ قابل توجهی را به صورت بلاعوض تامین می‌کند و مابقی هزینه طرح توسط کشاورز و از طریق خودیاری پرداخت می‌شود و میزان اين کمک هرسال افزایش داشته است.

«آموزش کشاورزان و بازدید میدانی از طرح‌های موفق که البته در حال حاضر هم انجام می‌شود؛ اما نیاز به پیشرفت بیشتری دارد، می‌تواند به انجام این طرح کمک کند.» پورسلطانی با بیان این نکته، اظهار می‌کند: یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزان در اراضی خرده مالکی، فراهم كردن تسهیلات بانکی با کارمزد اندک یا قرض‌الحسنه برای احداث استخر ذخیره آب و تامین برق ایستگاه پمپاژ سیستم آبیاری و تثبیت قیمت‌ها در بازار از راهکارهای موثر در افزایش سطح استفاده از سیستم آبیاری نوین و قطره‌ای است.

ضرورت حمایت از توسعه سامانه‌های نوین آبیاری

طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری به دلیل اینکه بیشترین اثربخشی را در افزایش بهره‌وری از منابع آب و خاک و تقویت امنیت غذایی کشور دارد، در سال‌های اخیر تا حدودي جهش داشته و حمایت‌هایي هم از اجراي اين طرح در کشور انجام شده است؛ با این حال، با توجه به حجم بالای تلفات آب در بخش کشاورزی و پتانسیل زیادی که برای بهبود بهره‌وری آب در این بخش وجود دارد، ضروری است که توسعه سامانه‌های نوین آبیاری از حمایت بیشتری برخوردار شود و اجراي اين طرح با سرعت بيشتري در دستوركار قرار گيرد؛ زيرا هرگونه کوتاهی در این زمینه موجب بروز مشکلات زیادی در تحقق اهداف اسناد بالادستی کشور خواهد شد و با توجه به خشكسالي‌هاي پيش رو، به بحران آبي در دشت‌ها بيشتر دامن خواهد زد.